مقاله بررسی واگذاری امتیاز تنباکو

دسته بندي : علوم انسانی » علوم سیاسی
مقاله بررسي واگذاري امتياز تنباکو در 25 صفحه ورد قابل ويرايش

فهرست مطالب:

عنوان

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1- مقدمه

2- واگذاري امتياز

3- مفاد امتياز

4- مخالفين با قرارداد تالبوت

5- كارگزاران كمپاني در شهرهاي مختلف:

فارس

تبريز

اصفهان

مشهد

تهران

6- آيت الله ميرزاي شيرازي و حكم تحريم

7- واكنش دولت در برابر حكم تحريم

8- آثار و نتايج نهضت تنباكو:

- افزايش قدرت علما

- بالا رفتن اعتماد به نفس مردم (بيداري ايرانيان و زمينه‌اي براي

انقلاب مشروطه)

- عقب نشيني استعمار

- پيامد سوء اقتصادي

- بي اعتباري امين السلطان و مرگ ناصرالدين شاه

9- جمع بندي


مقدمه

نهضت مردم ايران به رهبري روحانيت در واقعه تنباكو از درخشانترين صفحات تاريخ سياسي معاصر ايران به شمار مي‌رود و بيشتر مشروطه نويسان به دو جهت آن را مبداء و پيش درآمد انقلاب مشروطيت شمرده‌اند:

اولي اينكه مردم تا آن زمان مرعوب دولت بودند و خود را در مقابل اقتدارات دولت استبدادي و شاه زبون و ناتوان تصور مي كردند ولي به واسطة كاميابي در انقلاب انحصار تنباكو جرأت و جسارت پيدا كرده و فهميدند در مقابل ارادة شاه و دولت مي توان پايداري كرد و با يك قيام عمومي ممكن است منافع خود را حفظ كنند و شاه را كه صاحب اختيار كل و حاكم بر تقديرات ملت است، مجبور به تسليم نمايند و اين فكر و انديشه، تخمي از كاميابي در دل‌ها كاشت و در مقابل تسليم و رضا در پيشگاه زور و قلدوري ، روح مقاومت و پايداري به وجود آورد. و دوم اينكه چون اين نهضت عمومي بنا بر احكام علماي روحاني در سر تا سر ايران بر پا شد و با كاميابي آنها خاتمه يافت اقتدار زيادي نصيب آنان گرديد و شاه و درباريان كه شكست خورده از اين مبارزه بيرون آمدند بيش از پيش مرعوب نفوذ و قدرت روحانيت شدند و طبعاً نهضت مشروطيت هم كه به دستياري عده‌اي از علما بزرگ و مرجع تقليد بر پا گشت قدرتيكه در نتيجة‌ انقلاب انحصار دخانيات نصيب روحانيون شده بود و اقتداريكه پس از آن واقعه بدست آورده بودند كمك شاياني در پيشرفت نهضت مشروطه و برقراري حكومت ملي نمود.

در واقع جنبش تنباكو مهمترين حركت اجتماعي مردم پيش از نهضت مشروطيت بود، هر چند به ظاهر به اعتراض اجتماعي بر يك امتياز اقتصادي مي‌ماند اما در واقع تجربه‌اي سياسي براي نزديك شدن و هماهنگي بين اقشار مختلف جامعه از جمله تجار و بخشي از روحانيون در مقابله با نفوذ اقتصادي و سياسي قدرت هاي بيگانه در كشور بود از سوي ديگر آن را واكنشي در مقابل ضعف حاكميت سياسي و به گونه‌اي تحميل نظر عمومي به دولت نيز مي‌توان محسوب داشت. اين نوع مخالفت علني و جدي با نظام استبدادي قاجاري تا بدين وسعت و گستردگي تا وقوع تحريم تنباكو سابقه نداشت.

اين نهضت سرآغاز مبارزة جدي و تقابل دو نهاد روحانيت و سلطنت به شمار مي رود و با قيام روحانيت در مقابل امتياز تالبوت ضربه سختي بر مشروعيت سلطنت وارد آمد و مقام شاهي كه تا آن زمان نوعي حقانيت معنوي نزد مردم داشت و از شاه به عنوان ظل الله ياد مي‌شد در مقابل با نهاد روحانيت به آساني وجاهيت خود را از دست داد و اين جنبش كه در پي واگذاري امتياز انحصار خريد و فروش توتون و تنباكو در داخل و خارج از ايران به وجود آمد نتايج مطلوبي به بار آورد كه در اين مقاله به طور مختصر به آن مي پردازيم.

واگذاري امتياز:

امتياز تنباكو، يكي از امتيازاتي بود كه در اواخر قرن نوزدهم ميلادي (اوايل قرن چهاردهم هجري) به يك كشور بيگانه (انگليس) اعطا شد. مقدمات واگذاري اين امتياز در اثناي سومين سفر ناصرالدين شاه به اروپا در سال 1889 م/ 1306 هـ. در لندن انجام شد، نمايندگان كمپاني انگليسي به ايران آمد.

دولت انگليس از همان آغاز ورود شاه به لندن، ماژورتالبوت صاحبت اصلي امتياز را مأمور پذيرايي از هيأت ايراني كرد، همو در جريان اين پذيرايي اطلاعات خود را دربارة محصول تنباكوي ايران تكميل نموده و به بحث و گفتگو در روند كارها پرداخت. [1]

تالبوت كه از منسوبان و نزديكان لرد ساليسبوري صدر اعظم انگليس بود از همان آغاز، خصوصاً به توسط سردر اموند ولف- سفير انگليس در ايران- و نيز ميرزا ملكم خان در جريان بسياري از مسائل ايرن قرار داشت و در پي اخذ امتياز از شاه ايران بود، حمايت در اموند ولف و رشوه دادن تالبوت به امين السلطان صدر اعظم ناصرالدين شاه كه در اين سفر به همراهي اعتماد السلطنه و عده اي ديگر در التزام شاه بودند، كارها را بر وفق مراد ساخت و مقدمات واگذاري امتياز فراهم شده.[2]

قرار و مدارها گذاشته شد و تالبوت تدارك شركتي ر ا ديد كه به كمك آن به عمليات وسيعي در ايران دست زند و بدين قرار شركت رژي پا گرفت، در تأسيس اين شركت سرمايه‌داران انگليسي و خود دولت انگلس دست داشت و تا تشكيل كامل شركت رژي و تأمين سرماية‌(000/000/650) ليره و سفر تالبوت به ايران چند ماهي گذشت.

زماني كه تالبوت از پاريس عازم ايران بود نامه‌اي به امين السطلان صدر اعظم ايران نوشت و در آن ميزان رشوة پرداختني را تعيين و تقبل كرد، ترجمة اين نامه از اين قرار است:

«اينجانب ماژور تالبوت تعهد مي‌كنم كه براي حضرت اشرف امين السلطان و اعليحضرت شاه ايران به حضرت اشرف مبلغ چهل هزار ليره استرلينگ بپرداريم. ده هزار ليره از اين مبلغ را روز تفويض امتياز رژي، ده هزار ليره ديگر از اين مبلغ را از اولين روزي كه امتياز رژي به موقع اجرا گذارده شد و بيست هزار ليرة بقيه را دو ماه پس از اجراي امتياز نامة رژي ، پاريس 1889» [3]

از همين رو زماني كه تالبوت وارد تهران شد به طور مخفيانه در سفارت انگليس اقامت كرده و قرار امتياز تنباكو را در 28 رجب 1307 هـ.ق ( 20 مارسي 1890 م) به امضاء شاه رسيد.

مفاد امتياز نامه :

الف) تعهدات دولت ايران نسبت به كمپاني:

1- خريد و فروش و عمل آوردن توتون و تنباكو در داخل و خارج كشور تا مدت 5 سال در انحصار تالبوت و شركا قرار مي‌گيرد 2- صاحبان امتياز به منظور تعيين مقدار توتون و تنباكو حق دارند آگاهي را ازپ زارعين كسب نمايند و دولت اسباب تسهيل آن را فراهم نمايد، 3- حمل و نقل توتون و تنباكو به ايران قدغن است مگر به اجازة كمپاني، كساني كه خلاف اين قانون عمل كند مورد مجازات و سياست قرار مي‌گيرد. 4- دولت ايران متعهد مي‌شود عوارض گمركي و ساير ماليات ‌هايي كه از توتون و تنباكو گرفته مي‌شد تا مدت 50 سال افزايش ندهد.

5- صاحبان امتياز مي‌توانند تمام حقوق و امتيازهايي كه به ايشان داده شده به هركسي بخواهند واگذار كنند.

6- زارعان موظفند به محض فراهم شدن محصول به نزديكترين وكيل كمپاني اطلاع دهند،

7- زارعان مي‌توانند محصول خود را پيش فروش كنند.

ب) تعهدات كمپاني نسبت به دولت ايران:

1- كمپاني موظف است هر ساله مبلغ پانزده هزار ليره انگليسي به عنوان حق انحصار به دولت ايران بپردازد. 2- عوايد كمپاني پس از تعيين هزينه‌ها به علاوه پنج درصد كسر مي‌شود و از مابقي يك چهارم به خزانه دولت پرداخت مي‌شود 3- صاحبان امتياز متعهد مي‌شوند تمامي مقدار توتون و تنباكو را به صورت نقد خريداري كنند اما در مورد قيمت بايد ما بين صاحبان امتياز نامه و زارع موافقت و رضاي طرفين ملحوظ شود. همچنين در ماده‌اي از اين امتياز نامه قيد شده است كه در صورت بزو اختلاف بين دولت ايران و هيئت مديره صاحبان امتياز موضوع را به حكم مشترك ارجاع كنند و در صورت عدم موافقت به نظر اين حكم ، داوري يكي از نمايندگان اتريش، آلمان يا آمريكا و مجارستان مقيم تهران را در نهايت بپذيرند. [4]

مخالفين با اين قرارداد:

همانطور كه از مفاد قرارداد بر مي آيد سه گروه به طور مستقيم در معرض فعاليت 4 رژي قرار گرفتند. زارعين، تجار و حتي مصرف كنندگان كه توده مردم از هر طبقه را شامل مي‌شد. امتياز تالبوت به اقتصاد و زندگي عمومي هر شهر و منطقه‌‌‌اي كه در آن تنباكو كشت، خريد و فروش و مصرف مي‌شد. آسيب رساند و دست اندركاران اين محصول به ناگاه متوجه شدند كه در امر توليد كالاي خود هيچ اختياري ندارند و همه به بيگانگان فروخته شده‌اي .[5] و همة آنها جدول به فروشندگان و واسطه‌هاي يك كمپاني انگليس شده‌اند كه در ازاي دريافت حق العمل براي او كار كننده به خصوص اينكه در روزنامه ها نيز به نقادي مناد امتياز نامه پرداختند و نقاط ضعف آن را تشريح نمودند در مقاله‌اي به انتقاد سياسي از امتياز نامه و دولتمردان ايراني پرداخت و سياست‌هاي اقتصادي آنها به شدت مورد استفاده قرار گرفت.

ميرزا آقاخان كرماني طي مقاله‌اي كه در روزنامه اختر منتشر شد به بحث با تالبوت پرداخته و نقاط ضعف قرار داد را تشريح مي‌كند، در اين مقاله در پاسخ به ادعاي رژي كه اين قرارداد به سود زارعين است چون محصول خود را نقد مي‌فروشند ميرزاي كرماني پاسخ مي‌دهد زارع ايراني هميشه محصول خود را نقدي فروخته و حتي به تجار پيش فروش مي‌كرده و محصولش را هر طوري خواسته و به هر كس كه قيمت بشتري ارائه مي‌داد مي‌فروخت، سپس اين ادعا كه شرايط رژي به سود زارعان تنباكو كار است پوچ و بي مورد است در اين مقاله شرايط رژي عثماني با قرارداد ايران مقايسه و توضيح داده شد كه در آن خصوص نيز سودي براي دولت در نظر گرفته نشده است و تجار ايراني دستشان به كلي در معامله و صادرات بسته شده در حالي كه تجار عثماني مي‌توانستند، در صادرات توتون مشاركت كنند و نهايت آن كه اين امتياز منافعي به ملك و ملت عايد نخواهد كرد.[6]

ثار نتايج نهضت تنباكو:

1- افزايش قدرت و نفوذ علما:

شاه و درباريان كه به نفوذ كلام علما بيش از پيش آگاهي مي‌يابند سعي مي كنند ارتباط بيشتر و نزديكتر با علما داشته باشند. از همين رو پس از اعلام حليت استعمال توتون و تنباكو، ناصرالدين شاه با شتاب هر چه تمام تر عده‌اي از علما را به حضور پذيرفت و پس از دلجويي و تعريف از آنها مي گويد: «حقيقت ما قدر علما را نمي‌ دانستيم، عملاء در واقع دولتخواه ما بودند و بطورهاي ديگر حالي ما كرده بودند. واقعاً از اين اقدام اهتمام علماء نه همين تنها بنيان دولت ايران محكم و استوار شد بلكه خصوصاً دولت قاجاريه نيز پاينده برقرار گرديد.[7]

به مرحوم شيخ فضل‌الله و عده‌اي ديگر گفته بود:‌

«سابق بر اين رسم بودكه علماء در كارهاي بزرگ مملكت طرف مشورت دولت بوده‌اند اين رسم از ميان رفته خوب وضعي نشده از اين به بعد بايد كارهاي عمده دولت به مشورت و صوابديد علماء تمام بشود، امتياز ديگر به خارج نخواهيم داد.»[8]

پس از لغو امتياز نامه تشكر آميزي از جانب ميرزاي شيرازي براي شاه فرستاده مي شود كه در جواب آن نامه شاه نيز نامه‌اي به سامرا ارسال مي‌كند كه مراتب سپاس و تشكر خود را به ميرزا اعلام كرده و خود را حامي مسلمين شمرده از ايشان تجليل شايسته‌اي به جاي مي‌آورد. البته اين فزوني قدرت نفوذ فقط اختصاص به دربار ايران و ايرانيان نداشت بلكه در خارج نيز اين نفوذ كاملاً مشهود بود. واقعة‌ تحريم تنباكو مدتها در ممالك خارجي نقل هر محفلي بود و روزنامه‌ها و مجلات تا چندي دربارة‌ اين موضوع قلم فرسايي مي‌كردند و تمام دول به نمايندگان و مأمورين خود در تهران و بغداد دستور دادند شرح حال ميرزاي شيرازي را به طور مفصل تحقيق و گزارش دهند تا بدانند اين شخصيت كيست. امپراطور روس براي آنكه نظر ميرزاي شيرازي را به خود جلب كند نامه‌اي در نهايت ادب، همانطور كه براي پاپ مي‌نويسند، به مرحوم ميرزاي شيرازي مي‌نويسند و از اقدام او در موضوع تحريم تنباكو سپاسگذاري مي‌كند و ضمناً مي‌گويد: «من اوامر شما را در ممالك روسيه نيست به مسلمانان اجرا مي‌كنم و حاضرم براي پيشرفت مقاصد شما در مملكت ايرن هر اقدامي بكنم.»

انگليسي‌ها نيز نامه اي را به همين مضمنون از طرف پادشاه انگلستان به آن مرحوم فرستادند و به توسط كنسول خود پيغام دادند كه انتظار جواب ندارند و فقط ممنون مي‌شوند كه ميرزاي شيرازي دريافت نامه را قبول كند.[9]

2- بيداري ايرانيان (بالا رفتن اعتماد به نفس ايرانيان):

تا قبل از اين نهضت با توجه به اينكه رژيم استبدادي فرصت ابراز عقيده به مردم نمي‌داد و هر نوع اظهار نظر و حركت مخالف را سريعاً سركوب مي‌كرد مردم هنوز پي به قدرت عظيم خود نبرده بودند و همواره از آن بي اطلاع بودند و هيچگاه فكر نمي‌كردند كه بتوانند در مقابل غول استبداد ايستادگي كنند و در مقابل آن به پيروزي‌هايي برسند لذا در مقابل هر نوع خواست ظالمانه رژيم سر تسليم فرو مي آورند و آن را مي‌پذيرفتند.

در نهضت تنباكو عليرغم مقاومت شديد در بار در مقابل خواست مردم بالاخره پس از مدتي رژيم سر تسليم فرود آورده،‌ شرط مردم را جهت اتمام شورش و طغيان بر عليه دربار را مي‌پذيرد. در اين زمان مردم احساس مي‌كنند كه امكان ايستادگي در مقابل رژيم در آنها وجود دارد و در صورتي كه از خود مقاومت نشان دهند به خواسته‌هاي آنها ترتيب اثر داده خواهد شد.

ناظم الاسلام كرماني هم به هنگام نتيجه‌گيري، ره آورد اين مبارزه را همين بيداري مي داند. « . . . . ملت ايران به خود آمد و اندكي رو به بيداري كرده ، چه از اين ارتفاع امتياز رژي ملت ايران دانست كه مي‌شود در مقابل سلطنت ايستاد و حقوق خود را مطالبه كرد.»[10]

اين آگاهي خميرمايه‌اي مي شود طغيان ساز و قيام پرور كه انقلاب هاي آيندة ملت را تسريع مي‌كند دكتر «ملك زاده» از اين تأثير اينچنين ياد مي‌كند:

«اين نهضت عمومي كه صرفاً جنبة مذهبي داشت در تحولاتي كه سپس در ايران روي داد و به انقلاب مشروطيت منتهي شد، تأثير بسزايي داشت».[11]

3- عقب نشيني استعمار:‌

اين شكست رژي براي استعمارگران بسيار گران بود و ضربه هاي مهلكي بر ايشان وارد كرد. ادوارد براون در اين باره مي‌نويسد:

«امتياز تنباكو پايان يافت ولي عوارض آن باقي ماند و از اين عواقب لطمة بزرگي به حيثيت دولت انگليس وارد آمد . . . حيثيت انگليسيان كه دستخوش تضييع سنگين از شكست احمقانه و خنده‌آور امتياز تنباكو گرديد، طبيعي و غير قابل احتراز بود، اين امتياز، محكوم به بدترين عقوبتها شد.»[12] پس از لغو اين امتياز نامه، مدافعان سر سخت دولت و كمپاني فرياد كردند كه:

لغو قرا رداد ژري . . . به حيثيت سياسي و اقتصادي ايران لطمه بزرگي زد و انعكاس آن غوفا در پايتختهاي كشورهاي اروپايي اعتماد سرمايه‌داراني را كه در ايران سرمايه‌گذاري كرده يا مي‌خواستند سرمايه‌گذاري كنند، سلب نمود و نقشه‌هائي را كه شاه و اتابك براي جلب سرمايه‌هاي خارجي و ايجاد صنايع جديد، تنظيم كرده بودند دچار وقفه نمود و ايران را سالها عقب انداخت.

همچنين لغو امتياز تنباكو در شكست ديگر امتيازات خارجيان نيز موثر افتاد و حتي مقام و موقعيت بعضي از اروپائيان را در ايران متزلزل گردانيد از جمله رئيس كل گمرك كه يك نفر ارمني استانبولي و رئيس پليس كه اصلاً اتريشي بودند، نسبت به مقام خود نگران شدند.

4- يك پيامد سوء اقتصادي:‌ (دريافت وام: اولين فرض)

همچنين از ديگر پيامدهاي لغو قرار داد تالبوت، دريافت وام بود كه در آن شرايط در اوضاع اقتصادي ايران تأثير منفي گذارد، از اين جهت به لغو امتياز نامه ، اين پيامد سوء اقتصادي را نيز به همواره داشت، شاه از دردسر اين قرض كه مجبورش كرده بود غرامت شركت رژي را بپردزد آزرده خاطر بود. و اين امر شروع قرض گيري از خارجه بود، همچنين واگذاري عايدات گمركات جذب، آن كه ركود اقتصادي و شش سال آخر سطنت ناصرالدين شاه گرديد. همچنين لغو امتياز تنباكو ماهيت وطن فروشي و منفعت طلبي بسياري از صاحب منصبان حكومت ناصري حتي خود شاه و صدر اعظم او را آشكار ساخت كه چگونه در مقابل دريافت اندكي رشوه منافع هنگفتي از ملت را به بيگانگان تقديم مي‌كردند. و پس از اين شكست موقعيت امين السلطان – صدراعظم طرفدار انگلستان بشدت ضعيف و ناچار براي تقويت آن به روسيه گرايش بيشتري يافت و آن چنان تسليم خواسته‌هاي روسيه گشت كه مردم گمان مي ‌بردند وي مي خواهد ايران را به روسيه بفروشد و يا درصد فروخته آن است.[13]‌‌

البته يكي از پيامدها نيز مرگ ناصرالدين شاه توسط ميرزا رضا كرماني بود كه در زمان شورش دستگير شده بود و بعد از آزاديش تصميم به قتل ناصرالدين شاه گرفته و سپس از چندي هدف خود را علي ساخت.